Vandaag de dag denken we bij het woord "vibrator" aan vrouwelijke masturbatie en toestellen in allerlei kleuren en vormen. De toestellen hebben echter sinds hun ontstaan zowel seksuele als niet-seksuele toepassingen gehad. De geschiedenis van de vibrator volgt dan ook geen rechte lijn van geheimzinnigheid en taboe naar openheid en alomtegenwoordigheid, integendeel.
Op het einde van de negentiende eeuw heerste er volgens sommige dokters in Engeland een plaag onder de vrouwelijke bevolking: hysterie. Die aandoening maakte hen nerveus, losbandig, slapeloos en kortademig. De diagnose was niet nieuw: al sinds de Griekse oudheid worden vrouwen hysterisch genoemd. In een tijd van medische, technische en wetenschappelijke revolutie duurde het niet lang vooraleer er een toestel op elektriciteit werd uitgevonden dat bedoeld was om die ziekte te behandelen: de elektrische vibrator. Mechanische vibrators bestonden al langer en werden voornamelijk gebruikt als massage-apparaat om tal van kwaaltjes op te lossen. Elektrisch aangedreven vibrators maakten het gebruik gemakkelijker, maar kwamen ook met de nodige gevaren inzake brandveiligheid. Mechanische vibrators verdwenen dus niet meteen na de opkomst van de elektrische variant, ze bleven in productie tot ver in de twintigste eeuw.
© The Board of Trustees of the Science Museum (London). Deze vibrator uit 1913 had vijf verschillende koppen (zie compartiment rechts boven) die opgezet konden worden naargelang de gewenste behandeling.
Een persistente mythe
De uitvinding van de elektrische vibrator wordt toegeschreven aan dokter Mortimer Granville die dacht dat vibratie kon helpen om de natuurlijke harmonie van de trillingen in het lichaam te herstellen. Het apparaat zou een paroxysme, een vrouwelijk orgasme dat niet als dusdanig erkend werd, veroorzaken als het werd gebruikt ter hoogte van de clitoris. Vrouwelijk seksueel plezier is lange tijd voorwerp van taboe geweest in de westerse samenleving. Het duurde dan ook tot het einde van de twintigste eeuw vooraleer er een grondige studie naar het ontstaan van vibrator verscheen.
Rachel Maines bracht in 1999 het boek "The technology of orgasm" uit als onafhankelijke onderzoeker. Ze ziet het onderwerp van haar studie als de reden waarom ze nooit tot professor benoemd werd.
De theorie van Maines heeft heel wat mensen verrast, maar werd ook snel aanvaard door de zowel het academische als het niet-wetenschappelijke publiek. Dat komt omdat de stelling past binnen het wijdverspreide idee dat de Victoriaanse samenleving erg preuts was. Bovendien wordt de westerse samenleving gekenmerkt door een lineaire kijk op het verleden. Zeker wetenschappelijke geschiedenis wordt gezien als een geschiedenis van rechtlijnige vooruitgang. Ondertussen hebben een aantal journalisten en academici de theorie ontkracht. Desondanks blijft de mythe over het uitvoerige gebruik van de elektrische vibrator in dokterspraktijken hardnekkig voortbestaan.
Marketing: voor elk wat wils
De medische gemeenschap was nochtans niet overtuigd van de effectiviteit van vibrators om hysterie te behandelen waardoor de apparaten van de dokterspraktijken verhuisden naar de winkelstraten. In een tijd waarin masturbatie schandelijk was en reclame voor seksspeeltjes verboden, moesten fabrikanten in hun marketingcampagnes gebruik maken van gecodeerde taal en suggestieve maar fatsoenlijke beelden.
Er waren twee categorieën van advertenties voor vibrators. Enerzijds werden de apparaten voorgesteld als het zoveelste nieuwe elektrische huishoudapparaat. Dergelijke reclame was voornamelijk op huisvrouwen gericht en toonde dan ook vrouwen in een private achtergrond. Onderstaande poster voor een elektrisch korset past binnen dezelfde categorie en toont twee vrouwen die zich aan het aankleden zijn. Volgens de advertentie zou het elektrische korset zorgen voor een elegant figuur. Bovendien zou het korset ook gezondheidsvoordelen hebben: de borstkas zou gezond ontwikkelen en interne organen snel versterken. De reclame was gericht op vrouwen van alle leeftijden, maar dus uitsluitend op vrouwen.
© Rijksmuseum Boerhaave. De bliksemschichten ter hoogte van de onderbuik wijzen op het gebruik van elektriciteit en trillingen.
Elektrische apparaten maakten huishoudelijke taken gemakkelijker en bespaarden tijd die moeders konden spenderen met hun kinderen en echtgenoot. Hoewel de elektromechanische vibrator zelf geen taak efficiënter maakte of tijd bespaarde, werd ze wel gepromoot in lijn met die gedachtegang. Sommige bedrijven combineerden in hun advertenties alle elektrische huishoudelijke apparaten die ze in de aanbieding hadden. Dat was niet alleen kostenefficiënt, het maakte de vibrator ook aanvaardbaar als toestel om in huis te hebben.
De tweede soort advertenties promoot de gezondheidsvoordelen die vibrators en andere trillende accessoires zouden hebben. Zo promoot de poster hieronder een elektrische riem die wetenschappelijk gebouwd zou zijn. Er is een duidelijk onderscheid gemaakt tussen de man links en de vrouw rechts. Vlak boven het hoofd van de man beweert een engel dat de riem debiliteit zal genezen. Bovendien is de roodoranje riem bovenaan vergezeld door het bijschrift "voor zwakke mannen". De blauwe riem daarentegen is bedoeld "voor delicate vrouwen". In essentie betekenen beide formuleringen het tegenovergestelde van sterkte, waarvoor de riem zou zorgen, maar de verwoording voor mannen is negatiever dan die voor vrouwen. Delicaat betekent niet alleen zwak, maar ook verfijnd of gevoelig. Tot zover het nuancevoordeel voor de vrouw, de engel boven haar verklaart namelijk dat de riem hysterie zou genezen.
© Rijksmuseum Boerhaave. De elektrische riem belooft een zegen te zijn voor al wie lijdt. De verwijzing naar elektriciteit is minder aanwezig.
Vibrators zouden dus niet enkel hysterie kunnen genezen, maar ook een verkoudheid, stijve nek en zelfs kaalheid. Vibrators werden dan ook niet alleen op de genitaliën gebruikt: voor elke klacht van ieder mogelijk lichaamsdeel zou de vibrator verlossing kunnen bieden. De toestellen waren soms vergezeld van handleidingen die uitleg verstrekten bij het gebruik van de vibrator voor alle mogelijke aandoeningen. Daarenboven waren ze voorzien van instructies over het onderhoud van een dergelijk elektrisch apparaat. Elektriciteit was immers vrij nieuw en incidenten met toestellen die in brand vlogen, waren schering en inslag.
© Rijksmuseum Boerhaave. De index van een handleiding bij de "royal electric vibrator" geeft een inkijk in allerlei mogelijke kwaaltjes die met het apparaat genezen zouden kunnen worden. Hysterie staat niet in de lijst.
De producenten adverteerden vibrators dan wel als een niet-seksueel massage-apparaat, toch informeerden ze de consument wel over het mogelijke seksuele gebruik van het toestel. Dat deden ze via gecodeerde taal, suggestieve beelden en de verkoop van penisvormige koppen die aangehecht konden worden aan de vibrator, een toestel dat in se geen expliciet seksueel karakter had. De advertenties gebruikten woorden als 'trillen' of 'stimuleren' in combinatie met een voorstelling van de Modern Girl, een jongedame die haar seksualiteit in eigen handen nam. Dat paste binnen de veranderende gendernormen van die tijd: sommige vrouwen legden zich niet neer bij het ideaal van moeder en huisvrouw, maar genoten net van het vrijgezellenleven en onafhankelijkheid.
© Hagley Museum and Library, 1916. Deze "Modern Girl" gebruikt een vibrator ter hoogte van haar decolleté terwijl ze haar boezem ondersteunt. De verwijzing naar het seksuele gebruik van het toestel is eerbaar, maar wel overduidelijk.
En verder...
Vanaf de jaren 1920 lieten sommige erotisch getinte films vrouwen zien die een vibrator gebruikten voor seksueel plezier. Op die manier verloren vibrators hun allure als huishoudelijk of medisch apparaat en daardoor verminderde het aantal advertenties voor dergelijke massage-apparaten drastisch. Vanaf de jaren 1960 vond er een nieuwe opmars van vibrators plaats die vooral een seksueel gebruik dienden. De seksuele revolutie was bovendien de tijd waarin de anticonceptiepil uitgevonden werd, die niet als dusdanig gepromoot mocht worden. De pil werd dan verkocht als een middel tegen onregelmatige ongesteldheid, met als bijwerking dat een vrouw tijdelijk niet zwanger kon worden. De overeenkomst met de marketing van vibrators als niet-seksuele apparaten is treffend.
Geschreven door: D. Hanssens