Zelfstandig en afgelegen wonen in Arnhem

In 1962 werd met een Nederlandse televisieactie, live uitgezonden vanuit de RAI in Amsterdam, 22 miljoen gulden opgehaald. Dit geld was bedoeld voor de bouw van Het Dorp. In Arnhem werd een compleet nieuwe woonwijk gebouwd die speciaal bedoeld was voor mensen met een lichamelijke beperking. De nieuw te bouwen huizen werden zo ontworpen, dat mensen met een lichamelijke beperking hier zelfstandig konden wonen. De ouderlijk huizen of verpleeghuizen uit, en Het Dorp in! 

Van plan tot uitvoering

De televisieactie die ervoor zorgde dat Het Dorp gebouwd kon worden was een groots evenement en een enorm succes. Mies Bouwman presenteerde de voor velen  gedenkwaardige televisie-marathon. "Het Wilhelmus klonk en toen draaide mijn broer de knop van de televisie om. Het was het einde van een onvergetelijke en nooit te evenaren TV-uitzending!" schrijft Hans Bergman in zijn boek Mijn leven een uitdaging. Niet lang na de uitzending besloot hij dat hij in Het Dorp wilde gaan wonen. Ook oud Dorp bewoonster Elly Otjens herinnert zich de actie nog goed. "Ja, in die tijd was het bijzonder, heel bijzonder. Ik heb als 11-jarig meisje televisie mogen kijken met die actie van Mies Bouwman. Het was een van de eerste televisieacties in Nederland op die schaal."

Niet alleen de televisieactie, maar ook de ideeën achter Het Dorp waren bijzonder in die tijd. Het idee kwam van dokter Arie Klapwijk. Een arts die zich specialiseerde in revalidatie. Dokter Klapwijk hoopte dat een woonvoorziening als Het Dorp zou leiden tot "de volstrekte gelijkwaardigheid van de mens met een handicap". Het was de bedoeling dat dorpsbewoners zo zelfstandig mogelijk zouden wonen. "Oorspronkelijk was het gewoon bedoeld om die mensen uit die instituten de wereld in te laten gaan. Die gedachte van dokter Klapwijk is heel goed geweest" zegt Elly Otjens over zijn visie.

Na  het succes van de televisieactie duurde het nog wel even voordat de eerste bewoners hun woningen konden betreden. In januari 1963 is op het terrein waar Het Dorp gebouwd werd, de inzamelingsactie voor Het Dorp officieel afgesloten. Koningin Juliana was aanwezig en maakte zich nuttig door twee grenspalen te slaan. In 1966 konden de eerste bewoners hun woningen betrekken. Terwijl deze eerste bewoners, als ware een pilotgroep, een deel van het terrein bewoonden, werd om hun heen de woonwijk nog volop afgebouwd.

Waarom wonen in Het Dorp?

Hans Bergman was een van deze vroege bewoners. Tot hij in Het Dorp ging wonen, woonde hij thuis bij zijn ouders, maar hij was bang dat zijn sociale netwerk in de loop der jaren zou wegvallen. In Het Dorp zou hij op eigen benen kunnen staan. Ook voor Tim Kroesbergen, die van 2014 tot 2016 in Het Dorp woonde, was zelfstandig zijn een belangrijke reden om in de Arnhemse wijk te gaan wonen. "Ik woonde bij mijn ouders en toen ik bij mijn ouders weg wilde nadat ik klaar was met studeren was het kijken waar ik het beste kon wonen. Omdat ik toen een medisch onstabielere periode had was Het Dorp op dat moment een betere optie dan een Fokuswoning." Voor Elly Otjens was haar verhuizing naar de wijk in Arnhem juist een stap terug in haar vrijheid en zelfstandigheid. Zij kon vanaf haar 41ste niet meer zelfstandig wonen en besloot toen naar Het Dorp te gaan. "Van een riante woning die ik moest verkopen kwam ik terecht op een kamertje van vier bij vier en kreeg ik ineens zakgeld. Ik leverde ongeveer alles wat ik in mijn leven had opgebouwd in."

Hans Bergman kwam er al tijdens zijn eerste week achter wat het leven in Het Dorp hem opleverde. Op zijn eerste zondag in de woonwijk kwamen zijn broer en schoonzus langs "En ik was de koning te rijk, dat ik nu voor het eerst in mijn leven zelfstandig als gastheer kon optreden!" Elly Otjens ervaarde de zelfstandigheid en vrijheid voornamelijk in de manier waarop de zorg was geregeld. "In die tijd hadden mensen een redelijke ruime vrijheid van leven in het dorp. Je had je verzorging. Je kon bellen als je wilde, en dan kwamen mensen. Dus het was niet een verzorgingshuis-achtige situatie." Ze herinnert zich ook nog goed hoe zij andere bewoners hielp om meer zelfstandig te worden. "Nou ik heb wat mensen geholpen. Ik heb iemand van in de vijftig, een spastische man zien glunderen en lachen omdat hij voor het eerst een eitje zelf kon koken. Prachtig toch? Ik was altijd met de mensen bezig, alsof ik zelf een verzorgende was."

Gelijkheid in afzondering

Voor Hans Bergman had het wonen in Het Dorp naast de zelfstandigheid nog een ander groot voordeel. Toen hij in 1963 naar een werkweek ging om met een groep toekomstige bewoners te praten over de Dorpsplannen kwam hij erachter dat hij het eigenlijk ontzettend fijn vond om met mensen om te gaan die net als hij een beperking hebben. "Het was voor mij een openbaring, dat de andere deelnemers eigenlijk met dezelfde problemen zaten als ik en dat je heerlijk open kaart kon spelen tegenover elkaar!" schrijft hij over de werkweek. 

Tim Kroesbergen en Elly Otjens hebben het wonen in een wijk waar iedereen een beperking heeft niet perse als een voordeel ervaren. "Het merendeel van de bewoners in Het Dorp komt nauwelijks erbuiten." zegt Tim Kroesbergen. "Dat is ook iets dat ik negatief heb ervaren van Het Dorp. Dat heel erg buiten de samenleving staan. Ik zat daar besloten tussen andere gehandicapten in gebouwen die heel oud waren en tussen mensen die ook heel oud waren." Elly Otjens zegt hierover: "Op zichzelf is het concept heel goed, maar het blijft een wereldje. Als je al die mensen zo bij elkaar zet in de gebouwen dan is het eigenlijk toch al snel een instituut." 

Het was dokter Klapwijk zijn bedoeling dat Het Dorp een geïntegreerd onderdeel zou zijn van de samenleving. Hans Bergman is in 1968 nog erg optimistisch over dit idee. "Het Dorp wil een normale open wijk van Arnhem zijn. Ik zeg expres ‘wil’ want als ik zei dat het al zo ver was, dan zou ik liegen. Maar dat het zover komt, daar ben ik van overtuigd!"

Toch lijkt het erop dat Het Dorp meer een afgezonderde wijk dan een open wijk van Arnhem is geworden. Regelmatig contact tussen bewoners van Het Dorp en buurtgenoten is niet vanzelfsprekend. Plekken binnen Het Dorp waar men geen medebewoners of verzorgend personeel tegenkomt, zijn er eigenlijk niet meer. "Er was van alles en ik vind het echt heel jammer dat er zo veel is weggegaan in Het Dorp. Er zat een café, een bibliotheek, een supermarkt en nu zit er niks meer." zegt Tim Kroesbergen hierover. Elly Otjens merkt daarbij op dat de manier waarop de wijk gebouwd is de integratie ook niet ten goede komt. "Het is heel interessant dat de gebouwen die daar staan, met de rug naar de straat staan in plaats van met het gezicht naar de straat. Dat is naar mijn mening al bijna tekenend voor het isolement waarin Het Dorp verkeerd." Maar het feit dat de wijk niet de open wijk is geworden die dokter Klapwijk voor ogen had, komt volgens Elly Otjens niet alleen door dit soort bouwkundige redenen. "Er lijkt op de een of andere manier toch een afstand tussen die twee werelden te zijn. Als er bijvoorbeeld een buurtfeest werd gegeven buiten Het Dorp, dan was ik ongeveer de enige die daar naartoe ging. En dan werd er vaak ook raar gekeken. Van: Oh kijk, dat is iemand uit Het Dorp." 

Vooruitkijken 

Toen Hans Bergman in 1968 zijn boek schreef, leek hij ervan overtuigd dat Het Dorp net zo'n groot succes zou worden als de televisieactie die bouw van de wijk mogelijk maakte. Als een van de eerste bewoners zag hij punten die verbeterd konden worden, maar Het Dorp gaf hem de vrijheid en zelfstandigheid waar hij naar verlangde. Ook Tim Kroesbergen heeft veel aan Het Dorp te danken. "Ik ben door hen, vooral dankzij mijn begeleider een veel beter persoon geworden. Het Dorp heeft me gebracht waar ik nu ben." Toch heeft hij net als Elly Otjens zeer bewust de keuze gemaakt om Het Dorp te verlaten. Wonen in een dergelijke wijk is niet voor iedereen de juiste plek. 

Wat zij met elkaar gemeen hebben, is dat zij alle drie optimistisch zijn over de toekomst van Het Dorp. Het Dorp gaat vernieuwen en Elly Otjens is benieuwd naar de veranderingen. "Het is een prachtig gebied dus ik ben benieuwd wat ze gaan doen met het terrein. En ik hoop dat ze het gaan opengooien." Tim Kroesbergen is als medewerker bij AcademyHetDorp zelf bij de vernieuwingen betrokken en ziet de vernieuwingen als een nieuw begin. "Mensen die negatief zijn over Het Dorp, zijn negatief over wat er weggaat, over Het Dorp zoals het was. Ik kijk nu vooral naar de toekomst en die is positief."

Met dank aan:
Elly Otjens
Tim Kroesbergen

Geschreven door:
Myriam Berrich en Maurilla Wessels