De coronacrisis beheerst nog maar kort het dagelijks leven, maar het is allang duidelijk dat veel herstellende patiënten rekening moeten houden met ernstige klachten na het verlaten van de intensive care. ‘Per dag kunnen ze daar immers zeker een pond tot een kilo van hun spiermassa verliezen, schreef Trouw. ‘Daardoor hebben ze een veel slechtere conditie dan de gemiddelde patiënt die moet revalideren.’ Naast de lichamelijke zorg moeten we ons voorbereiden op psychische klachten vanwege traumatische stress onder zorgverleners, familieleden en andere betrokkenen, die onder zeer grote druk hebben gestaan.
Deze combinatie van lichamelijke en geestelijke verwondingen bij grote aantallen patiënten kwam ik ook tegen tijdens het onderzoek voor mijn boek Door Wilskracht Zegevieren (2020) over sport in de Tweede Wereldoorlog. In die tijd speelde sport namelijk voor de eerste keer in ons land een zeer belangrijke rol bij de behandeling van patiënten met zware verwondingen.
Huize Kareol in Aerdenhout
Bij de Duitse inval raakten zo’n 2700 Nederlandse militairen gewond. Zo was er een soldaat vijf dagen vermist na het bombardement op Rotterdam. Zijn huis, bezittingen en inkomen was hij kwijt. ‘Na 8 weken werd hij uit het ziekenhuis ontslagen,’ schreef zijn echtgenote, ‘en gingen wij naar een broer van mijn man. Mijn man liep nog steeds met een open wond en die heb ik steeds zelf verzorgd. Hij werd er toch niet beter op, hij was ook erg nerveus, van de doorstane ellende, wat heel begrijpelijk is.’
Deze mensen hadden dringend hulp nodig en daarom werd in Aerdenhout in zeer korte tijd een herstellingsoord gerealiseerd in Huize Kareol, een gigantisch pand met drie verdiepingen en een burchtpoort. Het landgoed had een eigen elektriciteitsvoorziening en een watertoren van 35 meter hoog. In de uitgestrekte tuin lag een vijver en een tennisbaan.
Na de capitulatie stond Kareol leeg als ongebruikt noodziekenhuis en in die staat trof geneesheer C. Kroon het aan. ‘Wanneer ik toen door het groote gebouw langs de lege bedden wandelde, vroeg ik mij af: Moeten deze nu doelloos blijven staan en kan deze eenige gelegenheid niet op een andere manier worden benut?’ Hij zocht contact met ritmeester Charles Pahud de Mortanges, ofwel kapitein bij de cavalerie, die daarmee in staat werd gesteld om na de ontbinding van de Nederlandse krijgsmacht alsnog in actie te komen. Kroon: ‘Bij ons beiden leefde de innige wensch om onze krachten en ons kunnen te geven aan onze soldaten, die in de uitvoering van hunnen plicht waren verwond, hen te helpen lichamelijk en geestelijk volwaardig te worden.’ Onder auspiciën van het Nederlandse Rode Kruis werd het herstellingsoord geopend voor de verpleging van Nederlandse soldaten, die leden aan de lichamelijke gevolgen van de oorlogsdagen gedurende het tijdperk van 9 mei tot 15 juni 1940.
Huize Kareol van de buitenkant gezien, in het torentje van het pand hangt de Nederlandse vlag. Foto: Nationaal Archief.
Geen rust, maar beweging
Kroon verzorgde in Kareol het medische deel, waar Pahud de Mortanges zowel het leger als de sport vertegenwoordigde. Pahud, zoals hij vaak werd genoemd, was een levende legende als meest succesvolle Nederlandse olympiër van de vorige eeuw met vier gouden en een zilveren medaille – méér dan Fanny Blankers-Koen! In 1938 had hij een zware verwonding opgelopen aan zijn rechterpols met bijna een amputatie als gevolg. Na een aanbeveling van prins Bernhard herstelde hij het jaar erop echter in een Duits revalidatieoord bij Berlijn. Uit eigen ervaring wist hij dus van het belang van een goede medische behandeling en zo ging hij met Kroon aan het werk. Pahud gebruikte daarvoor zelfs de paarden, waarop hij olympisch kampioen was geworden! Met Marcroix won hij maar liefst drie gouden medailles, maar het dier werd in Aerdenhout gewoon ingezet als werkpaard. ‘We kunnen ze best gebruiken in deze dagen,’ aldus de ritmeester in december 1940. ‘Er is heel wat te doen om voor tachtig man van allerlei aan- en af te voeren.’
De patiënten kregen een revolutionaire behandelmethode met een persoonlijk beweegprogramma, gebaseerd op aard van de verwondingen. Iedereen werd begeleid door een eigen masseur. Er werden onderlinge wedstrijden georganiseerd, waarmee de aanvankelijke plannen van het Rode Kruis om van Kareol een rusthuis te maken achteloos terzijde werden geschoven. ‘Ons parool was steeds: onze patiënten moeten bezig zijn. Dat was ook wel de reden, waarom wij met onze shockpatiënten zooveel succes hadden. Wat kwamen zij dikwijls gedeprimeerd, teneergeslagen bij ons, kropen weg in een hoekje, liepen ’s nachts over de gangen, niet kunnende slapen, en hoe veranderde deze toestand allengs.’
Om het vertrouwen te winnen van de patiënten werd een uitzonderlijk platte organisatiestructuur ingevoerd, zónder enige militaire rangorde. ‘De militaire leiding moest niet gevoeld worden als de commanderende chef,’ aldus Kroon, ‘maar de militaire makker, die met zijn soldaten mede zou aanzitten aan tafel als een der hunnen.’ Patiënten én personeel liepen daarom in dezelfde sportkleren. Het enige verschil was de kleur van de shirts, want die gaf aan welke wond een patiënt had. Zo kon de medische staf van een afstand zien of iemand wel de goede oefeningen deed. Overal hingen grote spiegels, zodat de patiënten werden gedwongen om de nieuwe werkelijkheid te accepteren.
Er waren faciliteiten voor allerlei sporten, maar de meeste medische progressie werd geboekt via de zwemsport. ‘Zwemmen verrast de patiënten altijd weer, want zij kunnen in het water steeds zooveel meer dan op het land en wanneer de patiënt bemerkt dat zijn been toch nog tot heel wat in staat is, dan heeft hij daardoor ook al weer vertrouwen in zijn herstel.’ Tientallen patiënten haalden tijdens hun verblijf een zwemdiploma.
Via het enorme netwerk van Pahud werden sportwedstrijden met de buitenwereld georganiseerd. Er kwam een eigen voetbalelftal ‘Nederlandsche Oorlogsgewonden’, dat speelde tegen beroemde clubs als HFC, HVV en HBS. De beroemde bokspromotor Theo Huizenaar bezocht met zijn beste boksers de instelling voor demonstratiepartijen en ook sportbestuurder Karel Lotsy kwam langs. Voor het herstel van de patiënten was dit zeer belangrijk, omdat ze zo in contact bleven met de maatschappij.
De eerste 28 patiënten werden opgenomen bij de opening op 10 juli. Volgens een overzicht van Pahud de Mortanges aan het Rode Kruis arriveerden er die dag 21 soldaten met schotwonden en zeven met andere verwondingen. In de meeste gevallen duurde het verblijf niet zo heel lang, want negentien patiënten waren uiterlijk 15 augustus 1940 alweer ontslagen. Onder deze eerste groep was dus een grote doorstroming, zodat er snel weer nieuwe patiënten geholpen konden worden bij hun herstel. De dankbaarheid van deze patiënten was enorm, blijkt uit één van de vele ingezonden brieven in het huisorgaan Kareoler: ‘Na vier maanden in Kareol te zijn geweest, ben ik nu dan Kareoler af en kan als gewoon burger weer een plaats in de Maatschappij innemen. (…) Van hieruit mijn diepen dank (…) aan allen die mij weer in zoo’n perfecten conditie gebracht hebben!’
De medische staf speelde een belangrijke rol in het herstellingsoord: de foto laat zien hoe een arts apparatuur instelt om een op een stoel gezeten patiënt te kunnen onderzoeken. Foto: Nationaal Archief.
Het laatste militaire bolwerk
Deze inzet van sport bij de revalidatie van gewonde soldaten vraagt om diepergaand vervolgonderzoek met zowel een sporthistorische als medisch-historische benadering. De aanwezigheid van Pahud is Huize Kareol is echter ook een uitnodiging voor verder militair-historisch onderzoek, want gedurende zijn verblijf sprak hij de patiënten altijd aan als de laatste vertegenwoordigers van de Nederlandse krijgsmacht op eigen grondgebied. ‘Gij oorlogsgewonden zult zijn de eere-compagnie, -eskadron of -batterij van Nederland.’ Tijdens de Kerstmaaltijd van 1940 hield hij een rede voor de soldaten, aan het einde van het jaar waarin ze alles hadden verloren wat hun dierbaar was. ‘Onze onafhankelijkheid verdwenen, ons leger, onze verdedigingslinies overwonnen door een veel sterker vijand, onze regeering uitgeweken, ons voedsel gerantsoeneerd, onze toekomst onzeker.’ Het was voor Pahud nóg meer reden om te werken aan een betere toekomst als de vrijheid was herwonnen. De toekomst van de Nederlandse krijgsmacht lag bij de patiënten van Kareol, zo benadrukte hij keer op keer. Het waren zeer moedige uitspraken, omdat hij zich weigerde neer te leggen bij de Duitse overheersing. Sterker, hij riep de patiënten van Kareol op zich achter hem te scharen als vertegenwoordigers van de Nederlandse krijgsmacht, waarmee Pahud in grote problemen had kunnen komen.
Pahud verbloemde zijn oproepen totaal niet, zoals tijdens de eerste verjaardag van het herstellingsoord. In zijn feestrede sprak hij de gewonde soldaten letterlijk aan als de laatste vertegenwoordigers van de Nederlandse krijgsmacht op bezet grondgebied: ‘Jongens, mannen, van Oost en West, van Noord en Zuid bijeengebracht in dit schoone Kareol. Vaderlanders die hier kwamen om de wonden die lichamelijk en geestelijk waren geslagen, te doen heelen. Vergeet niet, dat gij – oorlogsgewonden – een voorbeeld kunt zijn, ja móet zijn. Gaat aan de slag nu en na den oorlog voor de grootsheid van het geheele Rijk der Nederlanden.’
In mei 1942 werd Pahud met de andere Nederlandse beroepsofficieren door de Duitsers weggevoerd, waarmee een einde kwam aan zijn werk bij Kareol. De instelling bleef gedurende de hele oorlog in gebruik, maar op last van Obermedizinalrat Gero Reuter, de Duitse zaakgelastigde voor het volksgezondheidsbeleid, mochten er vanaf 1 januari 1943 alleen nog burgers worden behandeld, nog wel onder leiding van Kroon. Desondanks onderhielden de behandelde militairen ook daarna onderling contact via de reünieclub ‘De Vereenigde Kareolers’.
Kareol had een bibliotheek: de foto geeft een kijkje in een kamer waar mensen zitten of staan te lezen. Een zuster geeft een boek aan een vrouw, die met drie mannen aan tafel zit. Twee mannen zijn verzonken in hun lectuur, één man kijkt in de camera. Een vierde man staat naast de tafel te lezen. Foto: Nationaal Archief.
Leren van 1940
Het werk van Pahud de Mortanges en Kroon in Huize Kareol was uniek voor ons land. Zij waren pioniers door sport in te zetten bij het herstel van fysiek en mentaal gewonde militairen, iets wat in onze tijd het motto is van de Invictus Games. Geen rust en maatschappelijke isolatie van de patiënten, maar juist zoveel mogelijk beweging en contact met de buitenwereld – ondanks de enorme druk van de oorlog en Duitse bezetting.
Op deze manier werden honderden patiënten succesvol begeleid bij hun terugkeer in de maatschappij, waarbij het onderlinge vertrouwen tussen personeel en patiënten doorslaggevend was. Daarvoor was een platte organisatiestructuur nodig met een grote individuele en menselijke begeleiding, precies het tegenovergestelde van de heersende nationaalsocialistische dictatuur. Pahud en Kroon zetten zich daar volledig voor in en namen daarbij grote persoonlijke risico’s. Dat de ritmeester zelfs zijn olympische paarden aan het werk heeft gezet, zegt alles over zijn gedrevenheid.
Tachtig jaar later verdienen deze mensen ons respect voor hun zware pionierswerk, want Kroon en Pahud zochten tastend naar de antwoorden op de maatschappelijk vraagstukken van hun tijd. Voor een dieper historisch besef is het wel nodig om te onderzoeken welke ervaringen er in diezelfde tijd in andere landen werden opgedaan met de medische begeleiding van de zwaargewonde militairen en burgers. Paste Kareol binnen een internationale trend?
Deze historische kennis is niet vrijblijvend, omdat die ons nu waardevolle informatie kan opleveren in dit tijdperk van corona. Net als in 1940 zoeken we naar antwoorden op vragen, die nooit eerder door de maatschappij zijn gesteld. Welke zorg hebben voormalige coronapatiënten nodig na ontslag uit het ziekenhuis? Welke rol kan sport daar dit keer in spelen? De exacte antwoorden zullen we natuurlijk niet vinden in de geschiedenis, maar het kan ons wel verder helpen.
De geschiedenis van Kareol gaat daarom niet over vroeger. Deze geschiedenis gaat over nú.
Door Jurryt van de Vooren,
sporthistoricus
Dit verhaal is gebaseerd op het boek Door Wilskracht Zegevieren.