Kunst, activisme en wetenschap komen samen

Als klein kind vertelde Clayton Valli (25 mei 1951 - 7 maart 2003) graag verhalen. Hij maakte ze leuker met zijn bewegingen; als hij zijn broer en neef over Tarzan vertelde stak hij zijn borst vooruit. Clayton was doof geboren en vertelde deze verhalen in Amerikaanse gebarentaal (ASL: American Sign Language). Na zijn afstuderen aan de Austine School for the Deaf in Vermont en zijn bachelor in fotografie aan het NTID (National Technical Institute for the Deaf) hield hij zich niet alleen bezig met het vertellen van verhalen, maar ook met het bestuderen van de manier waarop mensen ze vertellen.

Rond 1975 begon Valli Amerikaanse gebarentaal als onderzoeksonderwerp te bekijken. Uiteindelijk behaalde hij in 1985 een master in de taalkunde aan Gallaudet University, een universiteit voor dove en slechthorende studenten. In die tijd was de erkenning dat gebarentaal een volwaardige taal en een potentieel studiegebied was nog in een relatief vroege fase. Valli's onderzoek richtte zich vooral op gebarenpoëzie en de sociolinguïstiek van de Amerikaanse gebarentaal. In 1993 was hij de eerste persoon die promoveerde in de taalkunde en poëtica van gebarenpoëzie. Hij toonde aan dat gebarenpoëzie een taalkundig genre op zich was door belangrijke kenmerken als rijm te identificeren. Tijdens zijn academische loopbaan was hij docent bij de afdeling Taalkunde van Gallaudet University, schreef hij verschillende boeken en artikelen en reisde hij de wereld rond om lezingen en workshops te geven.

Eigen dichtkunst

Ook op persoonlijk gebied hield Valli zich bezig met de gebarenpoëzie. Op 20-jarige leeftijd begon hij zijn eigen gedichten te maken. Toen hij voor het eerst begon te experimenteren met poëzie, probeerde hij het op te schrijven in het Engels, zijn tweede taal. Dat voelde niet helemaal goed, dus probeerde hij zijn gevoelens uit te drukken in gebarentaal. Dit gebeurde allemaal achter gesloten deuren; jarenlang zou hij ‘in de kast blijven’ als gebarendichter. Het keerpunt kwam in 1980, na een succesvol optreden bij een symposium over gebarentaal. Valli zou een van de bekendste gebarendichters worden, met gedichten die tot op de dag van vandaag worden opgevoerd.

Valli gebruikte vaak natuurmetaforen om de ervaringen van de dove gemeenschap over te brengen. In Dandelions, een van zijn beroemdste gedichten, vertelt hij een verhaal waarin een man tevergeefs probeert paardenbloemen te vernietigen. Als de man boos naar een paardenbloem grijpt die al een wit pluizig hoofd heeft, verspreiden de zaden zich overal terwijl Valli glimlacht. In deze vergelijking zijn dove mensen de paardenbloemen, die standhouden tegenover onderdrukking en audisme. Audisme is de opvatting dat mensen die kunnen horen superieur zijn, vaak met discriminatie als gevolg.

Valli wist door zijn onderzoek veel over de technische aspecten van de gebarentaal. Deze kennis gebruikte hij om zijn gedichten een extra laag van betekenis te geven. In Dandelions vindt Valli zelf een nieuw samengesteld teken voor paardenbloem uit. Daarna schreeuwt de man die paardenbloemen vernietigt over hem heen met 'D-A-N-D-E-L-I-O-N', een vingerspelling. Bij een vingerspelling wordt voor elke letter(greep) van een woord aparte gebaren gemaakt. Later schreeuwt de man T-H-E-R-E; opnieuw gebruikt hij voor elke letter een apart gebaar. Niemand die de gebarentaal vloeiend beheerst zou dat woord vingerspellen; hij zou gewoon wijzen. Het onhandige en hakkerige vingerspellen benadrukt dat deze man horend is en onbekend met gebarentaal en de dovencultuur. Bovendien respecteert hij die niet en probeert hij een vorm van autoriteit over doven te laten gelden door hun eigen uitvindingen en bijdragen te negeren.

Activisme en gemeenschap

Toen hij opgroeide had Valli het gevoel dat anderen hem ‘dom’ vonden omdat hij gebarentaal gebruikte. Als kind zag hij geen reden tot discussie, omdat de verwachtingen van hem zo laag waren. Niemand in zijn familie had aan een universiteit gestudeerd, en hij verwachtte ook niet dat hij dat zelf zou gaan doen. Pas toen hij begin twintig was, begon hij deze aannames van anderen en van hemzelf in twijfel te trekken. Vanaf dat moment wilde hij laten zien hoeveel de gebarentaal te bieden had als artistiek medium en als onderwerp van academisch onderzoek. Daarnaast gebruikte hij zijn poëzie om de aandacht te vestigen op de moeilijkheden waarmee de dovengemeenschap te maken had en nog steeds te maken heeft.

Anderen ontmoeten, ideeën uitwisselen en door hen geïnspireerd worden was een belangrijk onderdeel van die omschakeling. Het is dan ook geen verrassing dat hij zeer actief was binnen de dovengemeenschap, ook buiten zijn academische en artistieke inspanningen. Valli was ook actief binnen de dove LHBTQ+ gemeenschap. Zo tonen twee krantenberichten, de een uit 1995, de ander uit 1998, dat hij hij emcee was bij Mr. Deaf Leather wedstrijden. Gerdinand Wagenaar, een horend kind van dove ouders, vertelde dat hij hem in 1998 had gezien bij de Gay Games in Amsterdam. Valli werkte daar vrijwillig als tolk. Tijdens de openingsceremonie werd het nummer 'Come together' van de Beatles gespeeld. Valli gebaarde de tekst met een bekend vleugje flair en humor: 'We're all coming together'; ‘we komen allemaal samen klaar’. 'Daar', zei Wagenaar, 'kon je een dichter aan het werk zien die even zichzelf mocht zijn.'

Clayton Valli overleed in 2003 aan de gevolgen van aids. De hiv/aids epidemie had een onevenredig grote impact op de dovengemeenschap. Belangrijke informatie werd vaak verspreid op een manier die voor hen niet toegankelijk was (voor meer informatie over dat onderwerp, zie 'Gebarentaal in tijden van crisis'). Hij leeft voort via twee studiebeurzen van de Gallaudet University die naar hem zijn vernoemd, en via zijn onderzoek en kunst, die mensen blijven inspireren.

 

Valli's nalatenschap

Beeldende kunst: Nancy Rourke

Zo inspireerde hij Nancy Rourke, een internationaal bekende Dove kunstenares en ‘ARTivist’. Nancy is de afgelopen jaren betrokken geweest bij het vormgeven van kunstcurricula op scholen voor dove kinderen. Haar werk gaat vaak over de ervaringen van dove mensen en is te herkennen aan de felle, primaire kleuren. Nancy’s kunstwerken worden permanent tentoongesteld in het Silezisch Museum in Katowice in Polen en ze heeft een boek getiteld "Nancy Rourke: Deaf Artist Series" (2014).

Hoewel ze al jaren actief was als kunstenares en ontwerper besloot ze pas in 2010 om haar kunst te baseren op de cultuur, geschiedenis en ervaringen van doven. ‘Tijdens mijn jeugd werd ik aangemoedigd om geen gebarentaal te gebruiken, maar om te oefenen met spreken en luisteren. Ik vond dat wreed en egoïstisch en wist dat ik er iets aan moest doen […]’. Betty G. Miller, een van de oprichters van De’VIA, moedigde haar aan. De’VIA is een kunststroming die in 1989 officieel opgericht is door negen dove kunstenaars die aan Gallaudet University studeerden. Nancy: ‘De'VIA ging over het maken van kunst die gebaseerd is op dove ervaringen, of dat nu bevestiging of verzet is. Ik koos verzet, om de wereld te tonen wat er allemaal gebeurt.’

Een van haar projecten was een reeks portretten van bekende dove mensen. Nadat ze een portret van Clayton Valli geschilderd had besloot ze om hem verder te onderzoeken. Ze maakte het schilderij Dandelion, waarop ze een aantal van Valli’s gebaren uit het gedicht afbeeldde. Nancy is niet alleen geïnspireerd door Valli’s dichtkunst; ze stelt ook dat hij een ‘taalkundig genie’ was. Een van zijn boeken zorgde ervoor dat ze ging nadenken over taal en communicatiemiddelen. Ook hier heeft ze een schilderij over gemaakt, waarin ze een aantal concepten uit zijn boek afbeeldt.

Dichtkunst: Anja Hiddinga 

Ook in Nederland zijn er nog sporen van zijn invloed te vinden. Anja Hiddinga is docent en onderzoeker aan de afdeling Antropologie van de Universiteit van Amsterdam. Daarnaast is ze al jaren bezig met filmprojecten waarin de gebarenpoëzie getoond wordt. Ze heeft twee kinderen die doof zijn. Toen haar kinderen nog jong waren leerde ze Wim Emmerik kennen. Hij gaf destijds les op een theaterschool voor doven. Wim, die tot zijn overlijden een huisvriend van de familie was, heeft volgens Anja altijd gezegd dat Clayton Valli voor hem ‘het neusje van de zalm’ was. Zijn stijl van dichten was, als je het zou vergelijken met de geschreven dichtkunst, een formele stijl waarin rijm een grote rol speelt.

Wim had in Amerika deels via Clayton Valli de gebarenpoëzie ontdekt en heeft dit daarna geïntroduceerd bij dove vrienden in Nederland. In de jaren ’90 hebben zij samen een poëzieavond georganiseerd in Amsterdam. Dit was een eerste kennismaking met gebarenpoëzie in Nederland. Ook later kwamen zij nog regelmatig samen om nieuwe gedichten te maken. Het was voor hen belangrijk om elkaars feedback te krijgen over de keuze van gebaren en voordracht. Het groepje lag een tijd stil toen een van de leden overleed, maar Wim ging door. Samen met Anja en Giselle Meyer, een dove dichteres, maakte hij korte films over gebarenpoëzie. ‘Polder’, een van de gedichten uit de films, is te zien op een muur in het Hortuslaantje in Leiden, waar het continue op een scherm draait. Een ander gedicht draait in het museum van Bilbao.

Tegenwoordig zijn er veel jonge gebarendichters die experimenteren met hun kunst. Anja vertelt dat zij meer nadruk leggen op gevoelens en betekenis, minder op de traditionele regels. In haar meest recente project, Imaginings, wordt er gedicht in een nieuwe stijl die ze ‘signed word’ hebben genoemd (een verwijzing naar de term ‘spoken word’ die in de gesproken dichtkunst gebruikt wordt). Imaginings heeft prijzen gewonnen bij internationale poëziefestivals in Berlijn en Ouagadougou. De jonge dichters in de film hebben inmiddels een vast gezelschap gevormd, waarmee ze op allerlei podia optreden. Ze treden op voor een publiek dat zowel doof als horend is; de film heeft eraan bijgedragen dat ook een horend publiek deze kunstvorm heeft ontdekt en ervan kan genieten.

Ik geloof dat is aangetoond dat gebarenpoëzie versmaat heeft, maar er is nog veel meer werk te doen in het bestuderen van gebarenpoëzie. Ik kan het niet alleen. Eén persoon is niet genoeg. De analyse die ik heb gedaan is niet genoeg. Mijn proefschrift is niet genoeg. Het is een goed begin. Het is slechts een zaadje: Hier is het, kijk, kom het opeisen, zij die geïnteresseerd zijn in een dergelijke studie. Nu, zet het werk voort en koester het.
- Clayton Valli

 

Met dank aan:

Anja Hiddinga

Nancy Rourke