Fokus, een revolutie?

"Het liefst ga ik hier pas tussen zes planken weg!" Sinds het begin van de jaren 80 woont Sandra in een aangepaste woning van Fokus. Het gevoel van vrijheid dat ze ervoer toen ze net in Fokus woonde, kan ze zich nog goed herinneren. Sandra, Jacqueline Kool en Geurt Heijkamp, alledrie bewoners van Fokus sinds de jaren 80, geven ons via interviews een beeld van de betekenis die Fokus voor hen had in haar beginjaren.

Een revolutionair idee

In 1974 werd de stichting Fokus opgericht in Nederland. Het concept van Fokus kwam uit Zweden, waar de professor Sven-Olof Brattgård het in de jaren 1960 introduceerde. Brattgård zette zich in Zweden in voor emancipatie en volledige participatie van mensen met een beperking in de samenleving.

Het idee van Fokus is eenvoudig: het aanbieden van aangepaste woningen waarbij de bewoners 24 uur per dag aanspraak kunnen maken op hulp bij algemene dagelijkse levensverrichtingen, ook wel ADL-assistentie genoemd. In Nederland was het idee revolutionair: voor het eerst werden er wijken gebouwd met daarin zowel aangepaste als onaangepaste woningen, waar het voor elke bewoner mogelijk was hun leven zo in te richten als hij of zij zelf wilde. Daarnaast hadden de ADL-assistenten geen opleiding in de zorg nodig, wat ervoor zorgde dat de hulp werd gegeven door mensen met allerlei verschillende achtergronden en perspectieven.

Fokus was daarmee anders dan de opties die voorheen bestonden: vaak woonden mensen bij hun ouders, in een verzorgingstehuis of instituut. Er bestonden in Nederland al vernieuwende wooninitiatieven voor mensen met een beperking, zoals Het Dorp, maar een woonvorm zo flexibel als Fokus was er nog niet.

Toch duurde het vanaf het moment dat Fokus in 1974 in Nederland werd opgericht nog even voor mensen daadwerkelijk in een Fokuswoning konden wonen. In de beginjaren hield Fokus zich op verschillende manieren bezig met de maatschappelijke emancipatie van mensen met een beperking. Ze streden voor toegankelijkheid van het openbaar vervoer en lieten een rapport opstellen over hoe publieke en privé ruimtes zo ontworpen konden worden dat deze ook geschikt waren voor mensen met een lichamelijke beperking.

Daarnaast deden zij hun best financiering rond te krijgen om het eerste project te bouwen. Dit gebeurde onder andere door het organiseren van een nationale inzameling van spaarboekjes in 1974 en de uitzending van het nationale tv-fruitspel met Terry Savalas op de televisiezender Veronica in 1980. 

De start

In 1978 was het zover: de bouw van het eerste Fokusproject in Almere-Haven ging van start. Hierna ging het snel: Fokus verspreidde zich gestaag door het hele land. Maar hoe was het nou om in die beginjaren in zo’n Fokuswoning te gaan wonen? Geurt, een van de eerste bewoners van het project in Almere-Haven en later hoofd cliënt- en bewonerszaken van Fokus vertelt: “Ik had een auto, ik ging sporten en studeren. Natuurlijk, Fokus moest zijn vorm nog vinden. In zo’n klein dorpje is niet zoveel personeel. Het was wat krapjes. Maar ja, ik was allang blij." Geurt kijkt met plezier terug op zijn eerste jaren bij Fokus:

Samen met een buurman van mij die daar ook in z’n uppie kwam wonen, hebben we een beetje onze wilde haren kwijtgeraakt. Vaste bezoekers van de bruine kroeg enzo. Wij vonden het allemaal prachtig!

Jacqueline vertelt: “Ik moest echt wennen aan dat je zoveel verschillende mensen hebt die letterlijk aan je lijf zitten en je helpen met alles. Maar ik vond het ook ge-wel-dig om mijn eigen huisje te hebben en daar eigen baas in te zijn. En zelf bepalen, dat is van het begin af aan een van de mooiste dingen geweest van Fokus: dat je 24 uur per dag hulp kunt inroepen en JIJ bepaalt wanneer en waarmee je hulp wilt hebben. En als je niet oproept dan komt er niemand.”  

Voor Sandra was het een perfecte mogelijkheid om op haar 21e uit huis te gaan: “Voorheen woonde ik bij mijn ouders thuis, ik was toe aan de privacy. Het voelde hier direct als vanzelfsprekend. Fokus stond er gewoon voor dat jij je eigen leven leidde en je hulp op kon roepen als je dat nodig had. Alleen de hulp die je oproept was Fokus, de rest was jouw pakkie an. Dit voelde goed, ik wilde niet anders zijn dan anderen, dan mijn broer of wie dan ook.”

Obstakels

Toch bestond er vanaf het begin ook kritiek op de Fokusprojecten. De woningen waren slechts voor een kleine groep mensen beschikbaar: alleen wanneer je een zware lichamelijke beperking had, mocht je een aangepaste woning betrekken. Daarnaast was vaak niet de volledige woonwijk toegankelijk, alleen de aangepaste woningen. Sandra: “Ik kan met mijn elektrische rolstoel niet bij mijn buren op bezoek, die hebben zo’n stoep voor je binnen komt. Ik heb een draagbare plank die ik mee kan nemen als een stoep te hoog zou zijn.” Alhoewel Fokuswoningen waren aangepast, bleef de buurt vaak achter.

Echter, Jacqueline ziet wel verandering: “Dertig jaar geleden zag je weinig mensen in een rolstoel op straat, gebouwen waren niet op hen aangepast. In de beginjaren dat ik hier woonde waren er veel kroegen of eetcafés waar ik niet naar binnen kon. Nu is dit anders, omdat wij hier wonen, is de omgeving ook aangepast.” Jacqueline beschrijft hoe deze veranderingen voor haar veel betekenen: “Vaak is het het geval dat je al blij mag zijn dat je ergens naar binnen kan. Je bent eraan gewend dat het altijd een beetje schipperen is, altijd een beetje gedoe. Soms is het dan een heel bijzonder om op een plek te zijn waar dat gewoon helemaal geen probleem is. En dat doet iets met je. Ja, dat is een ander gevoel.”

Van hulp naar zorg

Fokus bleef uitbreiden en zich ontwikkelen, de organisatie werd steeds groter. De veranderingen binnen Fokus zijn voelbaar, het doel van Fokus – voorzien in aangepaste woningen en hulp bieden bij algemene dagelijkse levensverrichtingen-, lijkt soms uit zicht te raken. Sandra vertelt over het verschil dat bestaat tussen hulp en zorg, en hoe zij merkte dat hulp soms zorg leek te worden: “ADL’ers gingen met elkaar bespreken wat voor mij nodig is. Dit hoort niet in Fokus. Ik wil zelf aangeven wat er moet gebeuren en kan zelf aangeven waar extra op gelet moet worden: dat de verschillende ADL’ers dit met elkaar bespreken vind ik onnodig. Hier heb ik dan ook een stokje voor gestoken: ik heb de hulp nodig, niet de zorg.”

Ook Jacqueline merkt dat met het groeien van de organisatie het uitgangspunt leek te veranderen: “Ik heb in die 32 jaar veranderingen zien komen en gaan en zag dat het revolutionaire ondergesneeuwd raakte in het institutie denken. Fokus moest ook veranderen om zich aan te passen aan de wet.” Fokus verandert dus van een revolutionaire onderneming die voorziet in woningen in een organisatie die zich steeds meer opstelt als een zorginstelling. Jacqueline over deze verandering:

Toen Fokus begon waren er recalcitrante burgers die niet naar het verpleeghuis wilden. Ze hebben Fokus hierheen gehaald. Soms zou je denken je moet weer met mensen om de tafel gaan zitten en komen met een nieuw revolutionair concept.

In de jaren 70 en 80 was Fokus een revolutionaire organisatie, die met haar focus op de mens veel verandering teweeg bracht in het Nederlands bouwlandschap. Echter, terwijl de organisatie groeide kwam de nadruk steeds meer te liggen op zorgverlening. In de beginjaren waren er in de directie zowel mensen met als mensen zonder beperking werkzaam. Nu schijnt de afstand tussen bewoner en het management groot.

Jacqueline sluit het gesprek af met mooie woorden: “Het is bijzonder dat Fokus het mogelijk maakt dat mensen met een beperking gewoon midden in een wijk tussen andere woningen wonen. Dit verbindt mensen. Maar hoe leggen we binnen Fokus verbinding? Er zitten in ons project mensen met hoge banen goede opleidingen, waarom zouden we die kennis van cliënten niet gebruiken? Nu komen we zo nu en dan bij elkaar met medewerkers. Langzamerhand groeit er een wederzijds gevoel van dit is wel fijn, die verbinding is heel belangrijk. Dat gevoel van verbinding is niet vanzelfsprekend, dat moet je zelf creëren.”

Met dank aan:
Sandra
Geurt Heijkamp
Jacqueline Kool 

Geschreven door:
Linda Coppens en Zará Kars